Александр Аржаков: «Уулаах-хаардаах саас иһэр»

Саха сиригэр 700 тыһыынчаттан тахса өрүс уонна үрэх, 800 тыһыынча  кэриҥэ күөл баар. Сүрүн өрүспүт долгуһуйа устар Өлүөнэ эбэ буолар, кини кэнниттэн Алдан, Бүлүү, Халыма өрүстэри ааттыахха сөп. Сандал сааспыт эмиэ эргийэн кэлэн, аны сотору бу өрүстэр муус болгуоларыттан босхолонон, көмүөл мууһа халҕаһалыы устуо турдаҕа. Быйыл өрүстэрбит хайдах устуохтарай диэн элбэх киһи интэриэһиргиир буолуохтаах. Ол иһин Аан дойдутааҕы өрүстэр күннэринэн, «Ленарегионводхоз» тэрилтэ филиалын дириэктэрэ Александр Аржаковтуун кэпсэттибит.

– Сааскы халааҥҥа бэлэмнэнии үлэтэ хайдах баран эрэрий?

Харыы өрүс сүнньэ кэти­риир эбэтэр кыарыыр сирдэригэр, эниэ түһүүтүгэр, хайысхатын уларытарыгар тахсар. Ону таһынан, уу аннынан ааһар турба (холобур, гаас турбата), ГТС-тар уо.д.а. баар сирдэригэр харыы үөскүөн сөп. ССРС саҕанааҕы каталогу көрдөххө, Өлүөнэ өрүскэ харыы тахсыан сөптөөх 137 учаастак баар.

– Сибиир, хотугулуу-илин уонна Арассыыйа хоту өттүгэр курдук,  саас аайы көмүөл мууһа устарыгар Өлүөнэ өрүскэ харыы мэлдьи тахсар. Ол эрээри, Өлүөнэ өрүскэ харыы тахсыыта улахан уратылаах, аһара үрдүк таһымнаах баттааһыннаах, улахан экэнэмиичэскэй хоромньулаах буолар. Исписэлиистэр, өрүс уонна кини салаалара эстиилэрин кэмигэр муус харыыта соҕурууттан хоту дохсуннук сүүрүгүрэринэн, муус халыҥынан, 150-200 см тиийэринэн, көмүөл мууһа элбэҕинэн быһаараллар.

Өлүөнэ өрүс морфологичес­кай тутулун көрдөххө, харыы тахсыытын икки учаастага баар: Витим – Өлүөхүмэ (Витим төрдүттэн Сиинэ төрдүгэр диэри) уонна Өлүөнэ – Алдан (Сиинэ төрдүттэн Бүлүү төрдүгэр диэри).

Элбэх уулаах-хаардаах дьылга нэһилиэнньэлээх пууннарга уонна экэниэмикэҕэ улахан хоромньу тахсыан сөп.

– Харыыны таһаарбат туһуттан сэрэтэр үлэлэр ыытыллаллар?

– Хоромньу тахсыытын кыччатар туһуттан, мууһу кэбирэтэр үлэлэр ыытыллаллар. Маннык үлэлэри муус  саҥа баран эрдэҕинэ, харыы тахсар сиригэр ыытыы – ууну кутталлаах таһымҥа диэри таһаар­бат буолуутун, нэһилиэнньэлээх пууннары ууга барартан харыстыыр, муус харыыта суох ааһарын хааччыйар. Оннук үлэлэринэн – мууһу хараардыы уонна эрбээһин буолар.

«Ленарегионводхоз» фи­-лиа­ла быйыл Өлүөнэ уонна Халыма өрүстэригэр 8 муниципальнай тэриллии оройуонугар мууһу кэбирэтии үлэтин ыытарга былаанныыр. Онно барыта 28 мөл. солк. үп көрүллүбүтэ.

Кэбирэтии үлэтэ Өлүөнэ өрүскэ 5 муниципальнай оро­йуоҥҥа уонна Дьокуускай куорат учаастагар оҥоһуллуо. Харыы тахсар 37 учаастагар мууһу эрбээһин – 41 км, хараар­дыы 413 га сиргэ ыытыллыа.

– Мууһу кэбирэтии үлэлэрэ хаһааҥҥыттан саҕаланалларый?

– Муус устар саҥатыттан саҕаланыахтара итиэннэ арҕаа уонна киин улуус­тарга – муус устар 25,  хоту муус устар 29 күнүгэр түмүктэниэхтэрэ. Барыта бүттэҕинэ, биэдэмэстибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа үлэни тутуо. Хамыыһыйаҕа Өлүөнэ тардыытынааҕы ууга управление, Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэтэ, улуус­тар дьаһалталара, Экология, айылҕа харыстабылын уонна ойуур хаһаайыстыбатын минис­тиэристибэлэрэ киирэллэр.к

Мууһу кэбирэтии үлэтин ыытыы исхиэмэтэ Өлүөнэ тардыытынааҕы ууга управление научнай-тиэхиньиичэскэй сэбиэтинэн сыл аайы өрүс сүнньүн уларытыынан уонна ааспыт сыллааҕы халаан түмүгүнэн көрүллэр уонна көннөрүллэр.

– Итинник үлэ төһө көдьүүстээҕий?

– Биһиги кэбирэтии үлэлэрин ыыппыт сирдэрбитигэр, саас муус барыыта, Өлүөнэ тардыытынааҕы ууга управление үлэһиттэрин кытары мониторинг оҥоробут. Онтон көстөрүнэн, кэбирэтии үлэтин ыыппыт сирбитигэр муус саҥа барар кэмигэр араҥата хайдан, быстан устара бэлиэтэнэр.

Итини барытын бөртө­лүөтүнэн көтө сылдьан хаартыскаҕа түһэрэн, видеоҕа устан иһэбит. Ону таһынан өрүс кытылыгар турар нэһилиэнньэлээх пууннарга муус барарын быһа эпииргэ көрдөрөр камералары туруортуубут, олорбут эмиэ кэбирэтии үлэлэрэ көдьүүстээҕин көрдөрөллөр. Онон бу үлэбит кэнники сылларга Ленскэй, Өлүөхүмэ, Нам, Кэбээйи оройуоннарыгар уонна Дьокуускай куоракка харыыны таһаарбакка этэҥҥэ аһаран, көдьүүстээҕин дакаас­таата.

– Быйыл уу-хаар элбэх дииллэр…

– Дьокуускайдааҕы гидрометеорология уонна тулалыыр эйгэни кэтээн көрөр управление кулун тутар 10 күнүнээҕи дааннайынан, муус халыҥа өрөспүүбүлүкэ өрүстэригэр сүрүннээн 10-20 см чараа­һа бэлиэтэнэр.  Оттон Өлүөнэ өрүскэ Ленскэй – Ньүүйэ уонна Амма өрүскэ Амма – Харбалаах учаастактарыгар нуорматтан 30-40 см кыра.

Өр кэмнээх кэтээн көрүүнэн, Өлүөнэ өрүскэ Өлүөхүмэ – Солянка учаастагар Өлүөхүмэ оройуонугар муус халыҥа 10-20 см. Бүлүү өрүскэ Сунтаар – Ньурба учаастагар, Дьааҥы өрүскэ Верхоянскай куорат аннынан, Адыаччы өрүскэ Уус Чаркы гидрометеостанцияҕа уонна Халыма өрүскэ Зырянка – Орто Халыма учаастагар нуорматтан арыый халыҥа бэлиэтэнэр.

Хаар саппааһа орто көрдөрүүттэн 20-50 % үрдүгэ Өлүөнэ, Амма, Өлөөн уонна Дьааҥы өрүстэр орто уонна аллара тардыыларынан, ону таһынан Адыаччы өрүскэ (Дьааҥы өрүс уҥа салаата) бэлиэтэнэр.

Оттон хаар саппааһа нуор­маттан 10-30% кырата Мииринэй, Сунтаар, Өймөкөөн итиэннэ Ньурба, Эбээн-Бытантай, Томпо, Алдан уонна Нерюнгри оройуоннарыгар сорох сиринэн бэлиэтэнэр. Атын оройуоннарга хаар саппааһа нуорма быһыытынан.

– Быйыл дьэ, хайдах дьыл буолар, мууспут хайдах ааһыа дии саныыгын?

– Бүгүҥҥү күн-дьыл усулуобуйата, саас хайдах буо­луон эрдэттэн сылыктаатахха, быйыл өрүстэр арыый даҕаны эрдэ арыллар чинчилээхтэр. Онуоха муус харыыта тахсара эмиэ сабаҕаланар.

Ыам ыйын бастакы декадатыгар Өлүөнэ өрүс Дьокуускай куоракка диэри, Алдан, Амма, Бүлүү өрүстэр уонна үс улахан өрүстэр алын өттүлэригэр иккис декадатыгар арыллаллара сабаҕаланар.

Оттон харыы тахсыыта чопчу ыам ыйынааҕы күн-дьыл туругунан быһаарыллыа. Быйыл Өлүөнэ өрүскэ Ленскэй, Хаҥалас, Нам, Кэбээйи улуус­тарынан уонна Дьокуускай куорат кытыы сирдэринэн, Алдан өрүскэ Томпо улууһугар, Халыма өрүскэ Үөһээ Халыма уонна Орто Халыма улуустарын учаастактарынан харыы тахсыан сөп.

Саха сирин киин өттүгэр, чуолаан, илин эҥээргэ, кыра өрүстэргэ хаар саппааһа, муус халыҥа нуорма быһыытынан.

Сайаана Львова.

Ааптар хаартыскаҕа түһэриилэрэ.

Саха сирэ